معرفی تفسیر الوسیط فی تفسیر القرآن المجید نیشابوری

شناسنامه تفسیر

نام معروف	تفسیر نیشابوری، الوسیط فی تفسیر القرآن المجید، تفسیر واحدی
مؤلف	ابوالحسن علی بن احمد واحدی نیشابوری
تولد	۳۹۸ ق
وفات	۴۶۸ ق
مذهب	شافعی اشعری
تعداد مجلدات	۴ جلد
مشخصات نشر	بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۵ق، قطع رحلی، تحقیق و تعلیق، عادل احمد عبدالموجود، علی محمد معوض، احمد محمد صیرة، احمد عبدالغنی الجمل، عبدالرحمن عویس.

معرفی مفسر و تفسیر

واحدی نیشابوری، از جمله عالمان و قرآن پژوهان مشهور و پرکار قرن پنجم شهر نیشابور است. در این شهر آثار قرآنی فراوانی در این قرن و ایام بعدی آن نگاشته شده، مثل کار قشیری، در لطائف الاشارات، ثعلبی، در الکشف و البیان، و سلمی در حقائق التفسیر و بصائر یمینی و اسفرایینی در تاج التراجم.
 
وی در زمینه های مختلف همچون لغت، نحو، حدیث، فقه، کلام و تاریخ تسلط داشته و کتاب هایی را در زمینه های یادشده به نگارش در آورده است. کتاب «اسباب النزول» او از مشهورترین آثار و مهم ترین تألیفات علوم قرآن او به شمار می رود، از این رو، در این تفسیر به آن توجه میکند و اقوال و منقولات گوناگون را نقل می کند.
 
واحدی از مفسران چندگانه نویس جهان اسلام و دارای سه تفسیر است: البسیط، الوسیط، الوجیز. سه تفسیر وی به چاپ رسیده .
 
تفسیر وسیط او محل بحث ما و یکی از پررونق ترین آنهاست. چند کتاب دیگر، در زمینه تفسیر و احتمالا مربوط به بحث های مقدماتی تفسیر، به نام های: معانی التفسیر، مسند التفسیر، مختصر التفسیر و رسالة فی شرف علم التفسیر نگاشته است که تاکنون به دست نیامده است (1).
 
در اهداف نگارش این تفسیر می توان گفت که واحدی، تفسیر بسیط خود را در ۱۶ جلد به نگارش در می آورد و بنابر آنچه وی در مقدمه همین تفسیر گزارش می دهد، تفسیری بوده که هم از روایت و هم از درایت سود جسته و بحث های ادبی، لغوی، فقهی و کلامی را به گستردگی به کار گرفته است. توضیحات او، فراتر از بیان آیه بوده و از این رو، آن تفسیر را بسیط نامیده است. پس از آن، به نگارش تفسیری فشرده و کوتاه در حد یک جلد دست می زند و هدف او در این کتاب شرح مختصری از آیه بوده است. این تفسیر، در حاشیه تفسیر «مراح لبید» شیخ محمد بن عمر نوری در سال ۱۳۰۵ ق به چاپ رسیده است.(2)
 
واحدی پس از مدتی، به این نتیجه می رسد که دو تفسیر پیشین، ممکن است نظر خواننده را تأمین نکند، چون گروهی هستند که نه آنچنان فرصتی دارند که به تفصیل به تفسیری بزرگ روی آورند، و نه تفسیر وجیز و فشرده او، تأمین کننده جست و جوهای آنان باشد. بر این اساس، به تفسیری بینابین روی می آورد و تفسیر وسیط را تألیف میکند که در حقیقت، سومین نگارش وی در باب تفسیر و راهی میانه میان آن دو تفسیر و تعدیل کننده آرای او پس از آن مرحله است. لذا این تفسیر، پس از کسب تجربیات و سپری کردن دورانی از نگارش های تفسیری و تبحر در دانش تفسیر، و نگارش کتاب های حدیثی و علوم قرآنی مانند اسباب النزول به بار می نشیند.
 
وی در آغاز، مقدمه ای کوتاه می نویسد که در آن، به فضیلت علوم قرآن و تفسیر، اشاره و روایاتی را در حق علم و علما ذکر میکند و خطر تفسیر به رأی را با نقل احادیث وارده در مذمت آن، یادآور می شود. آن گاه، وارد تفسیر می شود. روش واحدی در شروع تفسیر، چنین است که مکی و مدنی و فضیلت سوره را از آثار نقل شده می آورد، سپس چند آیه را ذکر و آن گاه کلمه به کلمه و احیانا جمله به جمله آنها را شرح می دهد.
 
اگر نکته ادبی یا لغوى باشد، یادآور شده و معنای آیه را توضیح می دهد. اگر مفسرین پیش از او، سخنی در باب وجوه تفسیری یا سبب نزول گفته باشند، می آورد و آنگاه به نقل روایات از مجامع اهل سنت می پردازد. در مجموع، واحدی به مسأله نقل و یادآوری اسباب نزول بسیار بها می دهد.
 
جهت گیری واحدی، کاملا بر مذهب اهل سنت و جماعت است. در کلام بر مذهب اشاعره و در فقه بر مذهب شافعیه، مشی میکند و در این زمینه، در تثبیت، تأیید و استحکام آن عقاید به شدت تلاش کرده و از هیچ کوششی فروگذار نمی کند. تا جایی که می تواند در موضع گیری ها و نقد روایات فضائل اهل بیت (علیهم السلام) در مجامع اهل سنت و مسائلی از این دست، می کوشد. هر چند نقل روایات فضائل در این تفسیر دیده میشود.
 
پی‌نوشت‌ها:
1- مقدمه تفسیر، ج۱ ص ۵۰
2- لازم به یادآوری است، این کتاب بعدها توسط انتشارات دار الفکر بیروت در سال ۱۴۰۰ ق از همان چاپ مطبعه عبدالرزاق افست می شود.
 
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 1017-1015